Nhà đầu bằng là kiểu nhà cổ điển của đồng bằng bắc bộ, xây dựng truyền thống với cấu trúc kiên cố trên nền đất cứng, vật liệu gỗ quý, mát mẻ mùa hè, ấm áp vào mùa đông, lưu giữ nét đẹp truyền thống kiến trúc nhà ở nông thôn.

Kiến trúc nhà ở nông thôn (NONT) vùng đồng bằng Bắc bộ (ĐBBB) phản ánh một phần kho tàng văn hóa và nghệ thuật kiến trúc độc đáo của dân tộc ta.

Trải qua hàng nghìn năm đấu tranh với thiên nhiên để sinh tồn, cha ông ta đã biết tổ chức không gian nhà ở của mình ngày càng hoàn thiện về công năng và đạt giá trị nghệ thuật thẩm mỹ cao hơn. Những giá trị cần tìm hiểu, nghiên cứu đối với NONT như: Giá trị về tổ chức quy hoạch làng xã; quy hoạch khuôn viên khu đất; tổ chức không gian nhà ở thân thiện với môi trường tự nhiên…

Nhà ở nông thôn truyền thống

Tổ chức các thành phần chức năng cũng như tổ chức cảnh quan khuôn viên khu đất NONT truyền thống vùng ĐBBB có giá trị rất lớn về nghệ thuật kiến trúc. Việc lựa chọn hướng nhà, vị trí cổng ngõ ra vào, vị trí hòn non bộ, bố trí cây xanh, mặt nước… ngoài những yếu tố tâm linh còn mang giá trị nghệ thuật tạo hình và yếu tố khí hậu đặc trưng của vùng nông thôn ĐBBB.

Một trong những giá trị cần nghiên cứu là nghệ thuật tổ chức vườn trong NONT truyền thống. Có bốn loại vườn trong khuôn viên ngôi NONT:

Vườn trung tâm trồng hoa và cây cảnh tạo cảnh quan bám xung quanh sân;

Vườn thứ hai nằm hướng Đông phía bên trái trồng rau xanh và trồng cau kết hợp với giàn trầu, vườn này vừa có giá trị cảnh quan, giá trị kinh tế, vừa có giá trị giải quyết vi khí hậu (tán cây cau che nắng phía trên nhưng đón gió mát hướng Nam lùa vào không gian ngôi nhà);

Vườn thứ ba phía Tây trồng cây ăn quả và cây lấy gỗ, vườn này chắn bớt bức xạ mặt trời hướng Tây;

Vườn thứ tư hướng Bắc trồng chuối nhằm che chắn gió lạnh mùa đông bắc cho ngôi nhà. Dân gian thường có câu “trước cau sau chuối” là cách thức tổ chức vườn giúp cho NONT có khả năng mát về mùa hè và ấm về mùa đông.

Việc xây dựng, phát triển NONT mới hiện nay do không quan tâm kế thừa các yếu tố kiến trúc truyền thống, đặc biệt không chú trọng đến bố trí sân, vườn cảnh quan nên đang làm ảnh hưởng đến chất lượng môi trường ở, tiêu hao nhiều năng lượng, góp phần làm biến đổi khí hậu.

Do đó, khi xây dựng phát triển các loại hình NONT mới cần quan tâm kế thừa giá trị nghệ thuật sân vườn trong NONT truyền thống. Việc kế thừa cần chọn lọc và tổ chức cho phù hợp với không gian kiến trúc của mỗi loại hình NONT mới. Sân, vườn ngoài chức năng tạo cảnh quan, cải thiện kinh tế gia đình còn giúp điều hòa khí hậu nóng ẩm, thông gió và chiếu sáng tự nhiên.

Sân, vườn được bố trí tại các vị trí trong không gian NONT mới như sau:

1/ Đối với sân, có thể bố trí trước nhà; tạo sân trong giữa nhà trước và nhà sau.

2/ Đối với vườn, bố trí phía sau, bên cạnh và trên mái nhà. Sân trước kết hợp với trồng cây cảnh, sân trong trồng cây cảnh, bể nước mưa, bể cảnh và hòn non bộ. Vườn sau, vườn xung quanh trồng rau xanh, cây ăn quả, vườn mái trồng rau xanh kết hợp dàn hoa thiên lý, mướp, bí, bầu.

Giá trị tổ chức không gian: Giá trị về tổ chức không gian NONT truyền thống vùng ĐBBB được thể hiện ở việc bố trí các chức năng hợp lý, phù hợp với nhu cầu sinh hoạt và làm kinh tế gia đình. Các chức năng gồm sân phơi, ao cá, vườn, nhà ở chính, nhà phụ, nhà kho, vệ sinh, chuồng trại chăn nuôi. Việc tổ chức các chức năng liên hoàn, phóng khoáng, đan xen với cây xanh, mặt nước, cảnh quan thiên nhiên, tiết kiệm năng lượng, tận dụng khả năng thông gió và chiếu sáng tự nhiên đã tạo nên sự khác biệt về giá trị không gian NONT truyền thống.

Không gian NONT mới tại các điểm dân cư nông thôn hiện nay thường đóng kín, thiếu ánh sáng, thông gió tự nhiên kém nên tốn điện năng cho quạt điện và điều hòa. Mặt khác, do bố trí công năng theo chiều cao, thiếu không gian sân, vườn, chuồng trại chăn nuôi gia súc nên không phù hợp với loại hình nhà ở thuần nông.

Không gian NONT mới nên kế thừa trên cơ sở biến đổi không gian NONT truyền thống theo phương ngang trước đây trở thành phương dọc (theo chiều sâu) đồng thời chuyển đổi sân phơi thành sân trong hoặc bố trí sân phơi trên mái. Ngoài ra, không nên xây dựng NONT mới kiểu chia lô như hiện tại mà nên chuyển sang xây dựng nhà ở kiểu nông trang (kiểu nhà ghép hộ). Không gian NONT kiểu nông trang được kế thừa từ tính chất gia đình đa thế hệ của nông thôn vùng ĐBBB. Đó là một tổ hợp các ngôi nhà cùng huyết thống, có thể tận dụng diện tích đất xây dựng nhà ở để tăng diện tích sân phơi chung và vườn trồng cây. Nhà ở kiểu nông trang chính là nhà ở được chuyển đổi, kế thừa các giá trị tổ chức không gian từ NONT truyền thống tạo nên cần quan tâm nghiên cứu để có thể áp dụng thiết kế, xây dựng NONT mới vùng ĐBBB.

Ghi chú :
1. Tiếp khách
2. Thờ cúng
3. Nơi ngủ đàn bà
4. Nơi ngủ đàn ông
5. Nơi ngủ Bà
6. Nơi ngủ con gái
7. Nơi để thóc gạo
8. Nơi để đồ quý
9. Bếp nấu
10. Sân phơi
11. Bể nước
12. Vườn trồng rau
13. Chuồng trại
14. Cây rơm

Kết luận

Kiến trúc NONT vùng ĐBBB có nhiều giá trị nghệ thuật tạo hình cũng như giá trị thân thiện với môi trường nông thôn. Nhờ đó, NONT đã tồn tại hàng nghìn năm lịch sử và có mối quan hệ mật thiết với thiên nhiên, nương tựa vào thiên nhiên, tận dụng những ưu điểm và khắc phục những nhược điểm của thiên nhiên để phát triển. NONT truyền thống vùng ĐBBB chính là loại hình kiến trúc xanh, kiến trúc sinh thái, kiến trúc thân thiện với môi trường.

Quá trình đô thị hóa, nhu cầu của xã hội và sự chuyển dịch cơ cấu sản xuất nông nghiệp nông thôn đã làm biến đổi không gian NONT truyền thống là một quy luật phù hợp với thực tiễn khách quan. Tuy nhiên, do không quan tâm đến các yếu tố cảnh quan, cây xanh, mặt nước, xử lý vi khí hậu nên NONT không đáp ứng được yêu cầu đặt ra, đang làm ảnh hưởng đến môi trường sống nông thôn vùng ĐBBB.

Do vậy, cần thiết phải kế thừa những giá trị kiến trúc NONT truyền thống giúp cho xây dựng NONT mới phù hợp với môi trường tự nhiên, thân thiện với thiên nhiên và tiết kiệm năng lượng, ứng phó với sự biến đổi khí hậu là trách nhiệm của mỗi chúng ta.

Trích bài viết của TS.KTS. Nguyễn Đình Thi - Trường Đại học Xây dựng